In Japan wordt de kunstwereld nog vooral beheerst door mannelijke kunstenaars – zeker als het gaat om de traditionele kunstvormen zoals de houtblokdruk, kokeshi of keramiek. Tijd om juist een aantal vrouwelijke kunstenaars uit te lichten, zeker omdat dit nog niet vaak gebeurt in de musea of bij galeries in Japanse kunst.
Beeld van de vrouw in de 20ste eeuw
De traditie van de ‘bijinga’, oftewel de ‘mooie vrouw’ bestaat al eeuwenlang in Japan. Meestal waren en zijn de makers van deze beelden nog steeds mannen. Toch verandert in de 20ste eeuw het beeld van ‘mooie dames’. Japanse kunstenaars laten het traditionele ideaalbeeld van vrouwen steeds meer los. Dit wordt mede-geïnspireerd door de westerse kunst die na de opening van de grenzen in Japan op 8 juli 1853 steeds meer en makkelijker beschikbaar is. Na de Tweede Wereldoorlog zijn er ook steeds meer naaktportretten van vrouwen te zien in de schilder- en drukkunst. Iets dat eerder ondenkbaar is.
In de jaren ’20 en ’30 van de 20ste eeuw gaan er steeds meer vrouwen naar de kunstacademie of worden opgeleid bij een kunstenaar. Toch zijn het er maar weinig die deze kans krijgen. Dit verandert na de Tweede Wereldoorlog. Twee van deze kunstenaressen zijn Matsuda Yuriko (松田百合子)(1943-) en Morita Rieko (森田りえ子)(1955-).
Morita Rieko
Morita Rieko (森田りえ子)(1955-) werkt als traditionele nihonga-schilder en gebruikt in haar werk sumi-inkt en minerale verfstoffen. Ook de bladgouden achtergrond verwijst naar de traditionele nihonga-kunst. Naast haar werk dat zich concentreert of de mysterieuze wereld van de Maiko (leerling-geisha), is Morita Rieko bekend om haar schilderingen van bloemen. Ze baseert zich op de cultuur rondom bloemen in Kyoto. Niet alleen de natuur om haar heen, maar ook het culturele erfgoed rondom speelt hier een inspirerende rol in. Naast haar schilderingen zijn er ook drukwerken gemaakt van de bijzondere bloemkunstwerken die zeer gewild zijn door hun krachtige uitstraling.
Matsuda Yuriko
De vormen en kleuren die Matsuda Yuriko (松田百合子)(1943-) gebruikt zijn kleurrijk en speels. Haar werk wordt ook wel met het Dadaïsme vergeleken. Ondanks de herkenbaarheid van bijvoorbeeld kutani-porselein, breekt ze met traditionele vormen. Haar werk is opgebouwd uit klei wat haar de vrijheid geeft om traditionele objecten een nieuwe verrassende vorm te geven. Hiermee neemt ze een positie in tegenover het krachtige mannelijke keramiek dat eeuwen daarvoor de norm was. Haar werk is te vinden in musea over de hele wereld.
De Japanse vlieger
De vlieger speelt in Japan een belangrijke rol bij festivals, Nieuwjaarsdag en nationale feestdagen, zoals bijvoorbeeld Kinderdag. De vlieger wordt dan gebruikt voor tijdverdrijf en als geluksbrenger. Ook vinden er wedstrijden plaats die vergelijkbaar zijn met een bloemencorso of carnavalsoptocht. Verenigingen laten daarbij hun grootste en mooist versierde vliegers zien. En vaardigheden in het besturen van vlieger worden getoond in zogenaamde vliegergevechten, waarbij je de vlieger van je tegenstander mag laten neerstorten. Dit zijn allemaal voorbeelden van festiviteiten rondom de vlieger die in verschillende regio’s van Japan een belangrijke maatschappelijke rol spelen.
Sode-vlieger
De vlieger is een Chinese uitvinding. Rond het jaar 700 wordt de vlieger voor het eerst in publicaties in Japan genoemd. Vliegeren is dus al een eeuwenlange traditie en er zijn nog steeds kunstenaars en ambachtslieden die vliegers maken in allerlei soorten, maten en kwaliteiten. De eerste vliegers worden gemodelleerd naar vogels, zoals de adelaar. Via verschillende doorontwikkelingen ontstaat de zogenaamde sode-vlieger. Deze vlieger is strakker van vorm dan en lijkt op een kimono. Het woord sode betekent dan ook mouw en verwijst naar dit kledingstuk.
Kabuki-theater
In de Edo-periode (1603 – 1868) wordt de vlieger opnieuw populair. Dit heeft deels te maken met de ontwikkeling van de prentkunst. De zogenaamde houtblokdrukken, ook wel ukiyo-e genoemd, vormen een belangrijke inspiratiebron voor de versiering van de vliegers. Zo worden de bekende afbeeldingen op prenten van acteurs uit het kabuki-theater overgenomen. Bekende figuren uit de verschillende kabuki-verhalen, zoals Sukeroku en Yoshitsune, krijgen op deze manier hun eigen vliegers. Ook hier worden ze afgebeeld met de ogen open gespreid en scheel kijkend, wat een moment van boosheid of irritatie in het toneelstuk markeert. Deze pose, die een keerpunt in het Japanse toneel betekent, heeft dus blijvend zijn weg weten te vinden naar de beschildering van vliegers - zoals te zien is in het voorbeeld.
Dit zijn slechts een paar voorbeelden van de vliegertypes die te vinden zijn in Japan. Uiteraard speelt de regio of het type feest een rol bij de soorten vliegers en diens decoraties. En je komt de vlieger op haar beurt ook weer tegen in andere kunstwerken, wat betekent dat het object een belangrijke rol speelt in de Japanse maatschappij. Tijd om wat meer aandacht te geven aan dit bijzondere gebruiksvoorwerp. Want een object dat al meer dan 1300 jaar wordt gebruikt, verdient toch een plekje in de (kunst)geschiedenis?
Mini-symposium Pop-up Japan 16 maart
Op zondag 16 maart 2025 sluiten we onze tentoonstelling ‘Pop-up Japan’ af met een mini-symposium. We nodigen je hierbij van harte uit om deel te nemen.
Het mini-symposium vindt plaats in de Oude Lutherse Kerk aan de Lange Nieuwstraat in Schiedam. Hier kan op 8, 9, 12 en 15 maart van 11.00 tot 17.00 uur de verkooptentoonstelling worden bezocht. Ook op de afsluitende dag, zondag 16 maart, zijn bezoekers vanaf 11.00 uur welkom. Van 14.00 tot 15.30 uur vindt dan het mini-symposium plaats, waarna we deze bijzondere expositie afsluiten met een gezellige borrel.
Het lezingenprogramma ziet er die dag als volgt uit.
Pop-up Japan: aandacht voor 20ste-eeuwse Japanse (volks)kunst
De tentoonstelling ‘Pop-up Japan’ laat 20ste-eeuwse voorwerpen zien waar in de kunstwereld ten onrechte nog niet altijd aandacht voor is. Suzanne Klüver vertelt over verschillende van deze objecten en deelt de bijzondere verhalen die erachter schuil gaan.
Reclamewaaiers en het vrouwbeeld
Nina Kwakman gaat in deze sessie dieper in op de bijzondere wereld van Japanse reclamewaaiers, ofwel uchiwa. Ook bespreekt zij een nieuw onderzoek naar het commerciële gebruik van het vrouwbeeld op deze waaiers aan de hand van een case study.
De klant is koning – Warenhuiscultuur in Japan
In deze presentatie wordt een link gelegd tussen objecten die in de tentoonstelling te zien zijn en de ontwikkeling van het warenhuis in Japan. Anna Beerens vertelt over de rol van het warenhuis, dat naast consumptiepaleis ook een plek voor cultureel experiment is.
Aanmelden
Voor deelname aan het mini-symposium vragen we een bescheiden vergoeding van 10 euro per persoon. Wil je erbij zijn? Meld je aan met een berichtje naar lijstenatelier@gmail.com en wij sturen je dan een bevestiging met betaallink. Graag tot ziens op 16 maart!
Tentoonstelling Pop-up Japan in Lutherse Kerk Schiedam
Japanse flyers, posters, reclamewaaiers, vliegers en keramiek uit de twintigste eeuw: het is vanaf zaterdag 8 maart allemaal te zien op de tentoonstelling Pop-up Japan. Deze expositie van 20ste-eeuwse kunst in de Oude Lutherse Kerk in Schiedam is geopend voor bezoekers op 8, 9, 12, 15 en 16 maart van 11.00 tot 17.00 uur.
Pop-up Japan is een initiatief van Suzanne Klüver – Kunst en Lijsten. “Het idee voor een pop-up-tentoonstelling zat eigenlijk al in mijn achterhoofd toen ik mijn winkel aan de Hoogstraat 94 in augustus 2022 opende. Sindsdien is er naar dit moment toegewerkt”, vertelt Suzanne Klüver. “Het gaat om een verkooptentoonstelling, dus de voorwerpen kunnen door de bezoekers zowel worden bewonderd als gekocht. Iedereen is welkom om te komen kijken.”
In de afgelopen maanden is Suzanne bij de voorbereidingen ondersteund door Japanologe Nina Kwakman. Samen hebben zij objecten onderzocht en de tentoonstelling ingericht. En vanaf 8 maart is het dan zo ver: “Eindelijk kunnen we al onze bijzondere Japanse kunst en objecten tegelijk en op grote schaal laten zien. Het gaat daarbij om traditionele en moderne objecten uit de volkscultuur en popcultuur.”
Ideale ruimte
Voor dit project was het vinden van een geschikte locatie essentieel. In samenwerking met Stadsherstel Maassteden is gekozen voor de Oude Lutherse Kerk aan de Lange Nieuwstraat 219 in Schiedam. Oorspronkelijk is dit pand gebouwd als gistpakhuis en vanaf 1892 was het lange tijd in gebruik als Lutherse kerk. Stadsherstel Maassteden is sinds eind 2022 eigenaar en zorgt voor de restauratie en verhuur van het pand in verschillende fasen. “Voor deze tentoonstelling is dit echt een ideale ruimte en ik ben dan ook heel blij dat we voor Pop-up Japan van de kerk gebruik kunnen maken”, aldus Suzanne.
Pop-up Japan is voor bezoekers geopend op 8, 9, 12, 15 en 16 maart van 11.00 tot 17.00 uur. Bezoek op afspraak is in overleg mogelijk. Op zondag 16 maart wordt de tentoonstelling afgesloten met een lezingenprogramma. De details hierover worden binnenkort bekendgemaakt.
Keramiek van de familie Tokuda Yasokichi
Traditioneel kutani-porselein kenmerkt zich door beschilderingen in rood en goud met klassieke onderwerpen zoals tuinen, vogels of landschappen. Vanaf de late 19de eeuw laten steeds meer Japanse porseleinmakers zich inspireren door nieuwe technieken en moderne decoraties. Een bijzondere keramiekfamilie die kutani-porselein maakt is die van Tokuda Yasokichi. Inmiddels werkt de 4de generatie aan dit eigen type kutani-porselein dat wordt geroemd in binnen- en buitenland. Hieronder een korte familiegeschiedenis.
Getraind als een traditioneel keramist ontwikkelt Tokuda Yasokichi 1 een karakteristiek, diepgekleurd glazuur dat bekend staat als Shinko-yusai. Hij wordt nog steeds gezien als een leidend figuur op het gebied van gekleurd geglazuurd keramiek in Japan. Hij is de eerste maker van Kutani-porselein die in 1953 wordt benoemd tot ‘Living National Treasure’, oftewel levend nationaal erfgoed vanwege zijn grote invloed.
Aangenomen zoon Tokuda Yasokichi 2 volgt in 1956 de eerste generatie op. In 1975 wordt ook hij benoemd tot ‘Living National Treasure’ door de Ishikawa Prefectuur. Zijn oudste zoon Masahiko zal hem opvolgen in 1988 als de derde Tokuda Yasokichi in de lijn. Hij ontwikkelt het typische glazuur verder en wordt bekend om zijn saiyu-glazuur. Dit is een transparant glazuur waarbij kleuren in elkaar overlopen.
De huidige Tokuda Yasokichi krijgt haar naam in 2010 als ze haar vader opvolgt. Dit is de eerste vrouw in deze lijn. Zij werkt net als haar vader met Saiyu-glazuur, maar gebruikt andere en lichtere kleuren. Waar Tokuda Yasokichi 3 vooral blauwen en groenen gebruikt, maakt zijn dochter een zachter, naar eigen zeggen vrouwelijker keramiek met veel wit, rood en pastelkleuren.
Kokeshi van de week: Kannon Kokeshi
Maker: Kato Kuen (1876-1971), Priester van de Kannon-ji Tempel, ca. 1960
Kokeshi-poppen zijn van origine bedoeld als speelgoed of souvenir. Maar sommigen van deze poppen hebben een andere oorsprong.
Een bijzondere categorie kokeshi is deze pop in de vorm van de godin van de genade. In het Japans wordt zij Kannon genoemd en in het Chinees Guanyin. Kannon kent verschillende verschijningsvormen en hier zien we haar in de vorm van Bosatsu Kannon zoals zij te zien is in de Kanzeon Tempel in Dazaifu in Fukuoka. In de voet van deze kokeshi kan een persoonlijk gebed worden gedaan.
Boeddhisten mediteren en bidden bij verschillende ‘heilige’ objecten. Guanyin of Kannon is vrij populair. Er bestaan heel veel verschillende vormen van deze godin, maar het meeste komt zij voor in wit porselein of hout en zijn er schilderingen van haar.
Kokeshi van de week: ‘Creatieve Gunma-kokeshi met edelstenen
Ontwerper: Tanaka Kōjō (田中晃常)
Tanaka Kōjō treedt in 1962 in de voetsporen van zijn ouders, die onder de naam Tanaka Toys een kokeshi-poppenwinkel oprichten. Tegenwoordig bekend als de Kotsune Kokeshi Studio.
Tanaka maakt veel verschillende modellen kokeshi. Het meest bekende en succesvolle model met boblijn, strikje en pruimenbloesem heet ‘Lentedroom’. Voor een speciale editie met diverse edelstenen is onder andere dit type kokeshi aangepast en versierd met takken en bloemen die bestaan uit verschillende soorten kwarts en kristal.
Kokeshi van de week: Harusame-bori
Ontwerper: Kagami Genzo
Dit type kokeshi is niet beschilderd, maar heeft een uitgesneden decoratie. Deze manier van decoreren is langzaam aan het verdwijnen en wordt daarom steeds zeldzamer. De Harusame-bori worden vooral gemaakt in het Yamagata-prefectuur waar meer traditionele kokeshi vandaan komen. De maker Kagami Genzo woont en werkt in Kaminoyama-stad in dezelfde prefectuur.
De twee kokeshi die hier te zien zijn, hebben beiden een ander decor. De ene kokeshi heeft snijwerk dat een distel uitbeeldt en de andere een dame in kimono die een mand op haar hoofd draagt. Op haar kleding is wederom een distel te zien. Planten verwijzen in Japan altijd naar een seizoen. De distel groeit vanaf de lente tot in het najaar van Japan, maar het lijkt er bij deze kokeshi op dat het om een verwijzing naar de zomer gaat.
Kokeshi van de week: ‘Mushin’,
Ontwerper: Watanabe Masao (1917-2007)
De betekenis van ‘Mushin’ in het Nederlands is onschuld. En zeg nou zelf: deze jongens zien er schattig en lieflijk uit. Je kunt zien dat het hier om een jongen gaat, omdat de kimono die hij draagt is dichtgeknoopt onder de buik. Dat maakt een statige indruk.
Watanabe Masao begon zijn werk als Kokeshi-maker in de jaren ’50 van de twintigste eeuw. Zijn bekendste ontwerp zijn deze ‘Mushin’ en de ‘Cherry Blossom Child’ die ook binnen in deze winkel te vinden is.
Kokeshi van de week: ‘Seishin no komugi’
Kokeshi van de week: ‘Seishin no komugi’,
Ontwerper: Kishi Sadao (岸 貞夫) (1932-1998)
Deze kokeshi draagt in het Nederlands de naam ‘levenskracht van het graan’. Speciaal ontworpen voor het graanfestival in Kurobe Gorge in Japan in de jaren ’60 van de twintigste eeuw, als eerbetoon aan de natuur. Het ontwerp heeft een prijs gewonnen van de regering van Japan.
En dit is niet de enige kokeshi die graan als decoratie heeft. Ook Usaburo Okamoto (1917-2009) heeft een creatieve kokeshi ontworpen met graan als decoratie. Haar naam is ‘Minori’, wat oogst betekent.
De familie van Noboru Tamura
Maker:Noboru Tamura (田村昇) (1950-), ook wel bekend onder het pseudoniem Chie Tamura.
Het kleine meisje met de staartjes in deze groep draagt de naam 'Satunoko'. Dit betekent dorpskind. Noboru Tamura heeft verschillende prijzen gewonnen voor zijn kokeshi. En kijk we hebben meerfamilieleden uit de familie van Noboru Tamura! Zo bijvoorbeeld ook een verlegen meisje met kleine uitgesneden handjes. De twee grotere poppen zijn wat strakker in hun vormgeving en dateren uit de jaren '70-'80 van de twintigste eeuw. Zo zie je dat een kokeshi-ambachtsman een ontwikkeling in ontwerp door kan maken.
